Sưu tầm hai bài viết của tác giả Đặng Yên Hòa ( Bài đă đăng trênTạp chí Nội Thất) và NGUYỄN MINH ANH về thương hiệu “vang bóng một thời” THÀNH LỄ. Đây là kiến thức quan trọng để các nhà sưu tập tham khảo, cũng như là một tư liệu cần được giữ gìn. Mời các bạn theo dõi.

Tác giả : Đặng Yên Hòa
Tạp chí Nội Thất

Trong một dịp tình cờ, chúng tôi xem được một trang lịch trong bộ lịch in màu cách nay đã nửa thế kỷ (năm 1962). Bộ lịch có tên là “Công nghệ Viêt Nam” do một cơ quan nước ngoài bỏ vốn ra in. Tờ tháng Hai in hình nữ ca sĩ Kim Chi đang ngắm một chiếc tô lớn, đĩa và ly chân cao bằng sơn mài cẩn trứng do nhà Thành Lễ sản xuất . Lòng tô và đĩa màu vàng nhũ. Họa tiết cánh trúc đơn giản nhưng sang trọng trên nền trứng cẩn trắng ngà rất hài hòa.
Những sản phẩm mỹ nghệ cách này gần 50 năm thật tinh tế và không thua kém bất cứ sản phẩm mỹ nghệ cao cấp nào ngày nay.
Đó là một sản phẩm tiêu biểu của nhà Thành Lễ, một công ty sản xuất hàng mỹ nghệ cao cấp khét tiếng của miền Nam trong suốt hơn 30 năm trước 1975. Đây chính là công ty thành công nhất trong lĩnh vực sản xuất và kinh doanh đồ trang trí nội thất, được bày bán ở hai con đường sang trọng bậc nhất Sài Gòn lúc đó là Tự Do(nay là Đồng Khởi) và Hàn Thuyên. Tên tuổi của công ty vượt ra khỏi biên giới đất nước Việt thời chia cắt. Sản phẩm của Thành Lễ đã tham gia các cuộc triển lãm sơn mài tại Pháp(1952), Thái Lan (1954), Philippin ( 1956) và Hoa Kỳ ( 1959). Tác phẩm sơn mài Thành Lễ được treo tại những danh thự như: Tư dinh Tổng Thống Hoa Kỳ Richard Nixon, tư dinh vua Hassan II tại thành phố Ifrane (Maroc), lâu đài Tổng Thống Pháp Charles de Gaulle tại Colombey les II Eglises (La Boissery), OMS (Organisation Mondiale de la Santa) tại Thụy Sỹ.
Đến nay, Việt kiều các nước, nhất là từ Pháp và những người thích nghệ thuật trong nước vẫn tìm mua các sản phẩm của Thành Lễ. Họ trưng bày trong nhà như tìm lại một không khí êm đềm và thịnh vượng của đô thị Sài Gòn xưa cũ. Lúc đó, ít người chơi tranh hay trang trí nhà bằng tranh sơn dầu. Dân trung lưu trở lên của Sài Gòn và các tỉnh lỵ mua được bức tranh sơn mài Thành Lễ, đôn voi, bình gốm Thành Lễ hay thảm len Thành Lễ đã cảm thấy đủ để tạo nên vẻ sang trọng của ngôi biệt thư hay căn phố của mình.
Một chiều cuối năm, chúng tôi may mắn gặp lại lão họa sĩ Nguyễn Văn Tuyền, thường gọi là bác Ba Tuyền tại Bình Dương, quê hương của công ty Thành Lễ. Sinh năm 1924, có lẽ bác là họa sĩ hiếm hoi làm việc lâu nhất cho Thành Lễ (từ 1943 đến năm 1975) còn sống. Những họa sĩ cùng làm việc cho công ty là Nguyễn Tấn Tam (sáng tác mẫu mã), Nguyễn Văn Tám, Châu Văn Trí (điêu khắc), Thái Văn Ngôn ( mẫu mã), Ngô Từ Sâm, Duy Liêm, Lương Định Tánh, Trần Văn Nam, Văn Thọat, Trần Văn Sáu, nghệ nhân Sáu Sa…hầu hết đã quy tiên.

Theo bác Ba Tuyền, tiền thân của Thành Lễ là xưởng “Thanh & Lễ” do hai ông Trương Văn Thanh và Nguyễn Thành Lễ hợp tác sáng lập năm 1943. Đến đầu những năm 60, ông Nguyễn Thành Lễ tách ra riêng, lập nên xưởng Thành Lễ. Từ đó, bắt đầu một quá trình kinh doanh và sáng tạo lừng lẫy đủ tạo dựng một tên tuổi không phai mờ. Bác Tuyền nhớ Họa sĩ Thành Lễ sinh năm 1919 tại Long Xuyên, học chuyên về sơn mài và chạm trổ, tốt nghiệp trường Mỹ thuật Thủ Dầu Một khỏang năm 1940 (có tài liệu cho là năm 1938), trước bác Tuyền hai khóa. Khi tách ra, xưởng sơn mài Thành Lễ đặt tại Bình Dương có 12 họa sĩ, 2 nghệ nhân vẽ kiểu, 20 người chuyên làm đồ mộc, 60 người chuyên về sơn, 4 thợ chạm, 1 thợ cẩn xà cừ. Xưởng Thành Lễ được xây dựng khá quy mô ở Bình Dương. Bên cạnh xưởng chế tác là phòng trưng bầy đuợc trang trí rất đẹp . Ở đây trưng bày đa dạng sản phẩm từ các bức bình phong lớn, đề tài phong phú từ đề tài lịch sử như Hai bà Trưng đánh đuổi quân Hán, trận Đống Đa, Bạch Đằng Giang, các tích Kim Vân Kiều, Lục Vân Tiên, cảnh đẹp Việt Nam như sông Hương núi Ngự, chùa Thiên Mụ, Tháp Chàm, cảnh sinh họat nông thôn và hình ảnh người nông dân, hình ảnh hoa lá chim muông…Ngòai ra, còn có các sản phẩm khác như vật dụng gia đình phủ sơn mài mang tính mỹ thuật cao như bình hoa, bàn ghế, tủ và các món đồ trang trí khác.

Năm 1962, xưởng Thành Lễ mở xưởng dệt thảm len và sát nhập các cơ sở thành xưởng sơn mài – lò gốm – thảm len Thành Lễ. Từ vài chục công nhân ban đầu, sau xưởng có đến 500 công nhân làm việc. Bác Tuyền cho biết từ thời đó, Thành Lễ đã tổ chức kinh doanh và tiếp thị rất có bài bản. Ông Thành Lễ giỏi tổ chức, lại có tài năng chuyên môn và biết thu hút nhiều người giỏi từ các nơi như trường Mỹ thuật Gia Định, Mỹ nghệ Biên Hòa và Mỹ nghệ Bình Dương. Các họa sĩ dưới trướng ông có nhiều người giỏi, từng đọat các giải thưởng hội họa. Xưởng Thành Lễ đã sáng tạo nhiều mẫu đẹp, giàu giá trị nghệ thuật. Nhiều mẫu mã chỉ dùng một lần cho một tác phẩm nên giá trị nghệ thuật cao và là sản phẩm độc bản. Theo các tài liệu, ông Thành Lễ rất ghét các mẫu mã làm theo kiểu rập khuôn, luôn yêu cầu các họa sĩ không bắt chước mẫu có sẵn mà phải liên tục sáng tạo cho tới khi đạt tới gía trị nghệ thuật mới đưa vào sản xuất. Bù lại, ông có chế độ lương và thưởng cao nên các họa sĩ làm cho ông sống thoải mái bằng đồng lương. Riêng một mình họa sĩ Ba Tuyền trong suốt hơn ba mươi năm đi làm có thể ung dung nuôi bảy người thân gồm cha mẹ, vợ và bốn người con đang ăn học.

Ông Thành Lễ thường đi nước ngòai nghiên cứu sưu tầm mẫu mã đáp ứng thị hiếu khách hàng, nhất là khách hàng châu Âu. Trong quá trình định hướng phát triển, ông chỉ tập trung sản xuất tác phẩm mang tính nghệ thuật cao, phối hợp các nghệ thuật nắn tượng, trang trí, hội họa, điêu khắc. Màu sắc sản phẩm chú trọng gía trị thẩm mỹ, trang nhã và đẹp, nhiều sản phẩm mỹ nghệ đạt đến gía trị mỹ thuật cao. Nhờ tham gia nhiều hội chợ quốc tế và liên tục đọat giải, sản phẩm của ông tạo tiếng vang tốt. Dù vậy, ông không chạy theo lợi nhuận mà luôn đề cao chất lượng. Ở mặt hàng sơn mài chủ lực, ông dùng nguyên liệu tốt nhất như ván ép En Kounmé nhập ngọai, ván gỗ Teak (Gía tị) hoặc Gõ đỏ, Bời lời. Trong sơn mài, nguyên liệu chính là sơn Nam Vang có độ bóng và màu sắc có vẻ đẹp riêng. Sản phẩm trưng bày tại hội chợ quốc tế nếu được đặt mua, ông không vội giao hàng mà đợi đến 6 tháng sau khi xuất xưởng mới giao, sau khi theo dõi chất lượng tranh hay món đồ có bị biến dạng bởi thời tiết của xứ người không. Nói chung, ông không coi trọng sản lượng mà chỉ quan tâm đến chất lượng, không hề khóan sản phẩm để đạt năng suất cao mà chỉ coi trọng sản phẩm đủ đẹp hay chưa. Có lẽ do vậy, sản phẩm ở đây luôn cao giá hơn cơ sở khác nhưng vẫn đắt khách. Những công trình sang trọng nhất của Sài gòn trước 1975 đều đặt tác phẩm Thành Lễ như phòng ăn dinh Gia Long với tranh sơn mài, khách sạn Caravelle cũng có tranh Thành Lễ. Năm 1966, dinh Độc Lập đuợc khánh thành ngòai sự hiện diện của hai bức tranh của họa sĩ Thái Văn Ngôn là người của Thành Lễ, còn có một tấm Thảm len của xưởng Thành Lễ dài 40 mét phải hơn 40 người mới khiêng, khi đưa đến phải dùng xe rờ mọoc dài mới tải nổi. Khách sạn nổi tiếng Majestic cũng đặt một bức cửa lùa chạm lủng mang tên “Đám cưới xưa”. Ngoài ra, nhiều khách quốc tế khi đến Sài Gòn đã đuợc giới thiệu đến tham quan xưởng Thành Lễ. Bác Ba Tuyền còn giữ tấm ảnh thái tử Sihanouk (Campuchia ) thăm xưởng và đặt hàng vào những năm 60, như một kỷ niệm quãng đời làm việc.

Sau 1975, ông Thành Lễ cùng gia đình sang sống ở Pháp, đất nước kết nạp ông vào Hội Mỹ thuật quốc gia.. Theo thông tin trên mạng, con rể ông là Hòang Đình Tuyên tiếp tục mở xưởng sơn mài cũng lấy tên Thành Lễ và có tham gia triển lãm ở các hội chợ mỹ nghệ ở Pháp và có đọat một số giải thưởng. Ngòai ra, có thông tin cho là ông Marcel Nguyễn, con trai ruột ông Thành Lễ cũng mở một cửa hàng sơn mài tại Paris. Năm 1984, Toà Thánh Vatican Rome (Italy) đặt hàng một bức tranh sơn mài Thành Lễ dài 1x3m không rõ được sản xuất từ nguồn nào. Và 20-4-1990, đài Truyền hình TF1 của Pháp đã thực hiện một phóng sự về sản phẩm sơn mài Thành Lễ ở hải ngọai. Như vậy, tên tuổi Thành Lễ đã được tiếp nối từ chính gia đình ông.

Hơn ba mươi năm trôi qua, dù được khẳng định giá trị trong suốt hơn nửa thế kỷ, tên tuổi Thành Lễ dường như vẫn chưa vượt qua được cái nhìn hàn lâm khe khắt vốn coi nhẹ hàng mỹ nghệ dù cho nó đạt tới mức nghệ thuật nào. Hầu như có rất ít tài liệu, bộ phim, triển lãm trong nước chính thức ghi nhận về giá trị mỹ thuật hay tài năng kinh doanh của Thành Lễ, một thương hiệu có tầm vóc vượt ra khỏi biên giới một đất nước đang trong thời chiến tranh. Nhưng dù sao, trong lòng những người yêu nghệ thuật miền Nam, tên tuổi Thành Lễ vẫn còn vang vọng như một hoài niệm, một quá khứ vàng son. Và chắc chắn, một tình cảm trân trọng giữ gìn dành cho dòng đồ của một xưởng mỹ thuật danh tiếng đã quá vãng này vẫn âm thầm tồn tại.

GỐM THÀNH LỄ

(Nguyễn Minh Anh)

Tại Biên Hòa, ngày 29/4/1950, ông bà Balick, Hiệu trưởng trường Mỹ nghệ Biên Hòa nghỉ hưu. Sau năm 1950, do mâu thuẫn với trường về việc sử dụng lợi nhuận đang tăng lên nhanh chóng do sản xuất hàng mỹ nghệ, hơn nữa ông hiệu trưởng Trần Văn Ơn cũng không muốn quản lý, nên HTX Mỹ nghệ tách ra khỏi trường thành một đơn vị độc lập tự thu, tự chi.

Thời kỳ 1950 – 1960, HTX hoạt động rất mạnh, có phần trội hơn thời kỳ ông bà Balick điều khiển. Chất lượng bớt khắt khe hơn, giá thành tương đối hợp lý nên nhiều đại lý ở Sài Gòn lên Biên Hòa mua hàng về bán. Các đại lý lớn là Vạn Hoa, Nam Hoa, Tân Hoa, Tân Kỳ, Trung tâm khuyếch trương tiểu thủ công nghệ,… Hơn nữa quân Pháp rút về nước, người Pháp thích mua sản
phẩm mỹ nghệ Biên Hòa để làm kỷ niệm, do đó hàng bán rất chạy sản xuất không đủ bán. Học sinh trường Mỹ nghệ Biên Hòa sau khi tốt nghiệp phải làm đơn xin gia nhập HTX Mỹ nghệ, sau một năm thực tập sẽ trở thành thợ chính thức.

Từ khoảng năm 1958, HTX Mỹ nghệ vẫn hoạt động bình thường nhưng không còn thịnh vượng như trước nữa. Do vậy, những học sinh sau khi tốt nghiệp phải đỗ loại xuất sắc thì HTX Mỹ nghệ mới tuyển vào làm, còn lại phải tìm kiếm công việc khác.

Lò lu Tân Vạn có bước chuyển lớn vào năm 1957 khi ảnh hưởng dòng gốm HTX lan tỏa đến. Các xã viên có nhà ở Tân Vạn lập nhóm gia đình sản xuất hàng mỹ nghệ ở nhà trong thời gian rảnh
rỗi, rồi bỏ vào lu nung chung với các lu, không tốn nguyên liệu và thời gian làm bao hộp, và nhất là không tốn chất đốt. Một sáng kiến tuyệt vời về kinh tế, do đó gốm mỹ nghệ phát triển rất nhanh
tại Tân Vạn.

Vào năm 1961, phản ánh tầm quan trọng ngày càng lớn của gốm mỹ nghệ, lò gốm đầu tiên (lò ông Bảy Vạn) được xây dựng theo kiểu HTX Mỹ nghệ ra đời tại Tân Vạn. Tại Bình Dương, năm 1958, ông Nguyễn Thành Lễ mở thêm xưởng gốm ngoài xưởng sơn mài Thành Lễ. Ông mời nhóm xã viên của HTX Mỹ nghệ Biên Hòa sang làm cố vấn, làm đầu đàn cho xưởng gốm sản xuất gốm mỹ nghệ xuất khẩu. Theo nhiều nghệ nhân gốm Biên Hòa ngày trước làm cho Thành Lễ cho biết, khi ông Thành Lễ mở thêm xưởng gốm ông nghĩ ngay đến Biên Hòa. Ông Thành Lễ qua Biên Hòa “mua” tài sản của ông Bảy Vạn, tài sản gồm khuôn bọng, mẫu mã, men màu, “mua” nhóm thợ tại lò của ông Bảy Vạn. Xem như cơ ngơi của ông Bảy Vạn “dời” qua Bình Dương. Đồng thời ông Thành Lễ tuyển một số nghệ nhân gốm Biên Hòa lâu năm, cùng số học sinh vừa mới ra trường qua làm cho cơ sở của ông. Xí nghiệp Thành Lễ trả lương cao cho nên thu hút nhiều thợ giỏi được đào tạo bài bản từ trường Mỹ nghệ Biên Hòa qua đầu quân. Nghệ nhân gốm Biên Hòa qua đầu quân choThành Lễ khoảng 20 người đổ lại. Công việc chuyên môn của những nghệ nhân Biên Hòa qua làm cho lò gốm Thành Lễ cụ thể như sau:

Nắn mẫu: Nguyễn Văn Trí (Năm Trí), Trịnh Văn Nở (Bảy Nở), Đào Văn Tư (Tư Đào), Lê Văn Thế (Năm Thế).
Xoay tay và pha chế men: Trần Văn Vạn (Bảy Vạn), Trần Văn Đạo (Hai Đạo) làm phụ tá.
Quản lý nhân sự: Nguyễn Văn Yến (Tám Yến).
Khuôn: Trần Văn Hộ (Hai Hộ), Nguyễn ThànhChâu.
Chạm khắc: Phạm Trung Liệt (Ba Liệt).
Chấm men: Võ Ngọc Liễu (Năm Liễu), Huỳnh Văn Thà (Năm Thà), Ẩn, Long, Láy.
Hoàn thành sản phẩm: Trần Văn Tươi (Tư Tươi), Nguyễn Văn Hạnh (Hai Hạnh).
Chụm lửa, vô lò: Phạm Văn Sáng (Hai Sáng).
Hoàn tất sản phẩm: Lâm Văn Thành (Ba Thành)…

Hiệu đề trên gốm Thành Lễ

Cũng tương tự như gốm Biên Hòa, đặc trưng của gốm Thành Lễ là chạm khắc chìm gây ấn tượng mạnh, chấm men nhiều màu hoa văn rất chi tiết phủ khắp sản phẩm. Thông thường những sản phẩm gốm Thành Lễ sử dụng phương pháp xoay tay và in khuôn để tạo hình gốm, còn lại những sản phẩm nhỏ sử dụng phương pháp rót, một phương pháp còn chưa phổ biến vào thời điểm đó. Thời gianđầu men màu của gốm Thành Lễ do ông Bảy Vạn,một trong những nghệ nhân kỳ cựu của HTX Mỹ nghệ Biên Hòa, pha chế nên ít nhiều ảnh hưởng từ men màu của HTX Mỹ nghệ Biên Hòa. Gốm Thành Lễ từ xoay tay, in khuôn, chạm khắc, trang trí hoa văn đến chấm men, nung lò ảnh hưởng nhiều từ gốm Biên Hòa xưa cùng với những sản phẩm này do những nghệ nhân gốm Biên Hòa tham gia trực tiếp sản xuất. Do vậy, sản phẩm gốm Thành Lễ vào thời gian đầu nhìn rất giống với dòng gốm Biên Hoà

Cuốn Gốm sứ Sông Bé của nhóm tác giả Nguyễn An Dương – Trường Ký -Lưu Ngọc Vang do Nxb Tổng hợp Sông Bé xuất bản năm 1992, trong bài trò chuyện với nghệ nhân Hồ Văn Sa (Sáu Sa),nghệ nhân Sáu Sa cho biết: “Gốm Thành Lễ là một cơ sở sản xuất mặt hàng mỹ nghệ đầu tiên ở Thủ Dầu Một. Trước đây ông Thành Lễ rất chú ý đến mặt hàng này. Hàng của Thành Lễ trước đây đã nâng lên thành tác phẩm mỹ thuật nên mới chiếm được cảm tình của khách hàng. Nếu không chú ý đến điều đó mà đi vào sản xuất ồ ạt quá là không thành công. Cơ sở Thành Lễ ngày trước có bí quyết sản xuất ‘men cổ’. Khi cần men thì mua các hóa chất về rồi lấy thêm nguyên vật liệu trong nước, đem chế biến ra “men cổ” có giá trị cao. Rồi cách tạo dáng, chấm men, vẽ hoa trang trí,… cũng rất công phu, tỷ mỷ với con mắt mỹ thuật của người có tay nghề cao. Thành Lễ rất ghét các mẫu mã làm theo kiểu rập khuôn, nên ông không cho họa sĩ bắt chước mẫu mã mà phải sáng tạo khác với người khác và đạt giá trị nghệ thuật thì ông mới duyệt cho đưa vào sản xuất. Rồi ông cũng có tiền thưởng thích đáng dành cho họ”.

Cũng xin nói thêm, nghệ nhân Hồ Văn Sa (Sáu Sa) chính là em rể của ông Thành Lễ, được ông Thành Lễ tín nhiệm giao cho giữ chức giám đốc đứng ra điều hành xí nghiệp Thành Lễ.Sản phẩm gốm mỹ nghệ Thành Lễ ngày trước không sản xuất ồ ạt, mà chú trọng đến chất lượng thành phẩm. Do chất lượng tốt, mẫu mã đẹp, đạt trình độ nghệ thuật cao nên mặc dù giá bán thường cao hơn những nơi khác nhưng khách hàng vẫn tìm đến xí nghiệp Thành Lễ để mua và đặt hàng. Để bảo đảm đó là hàng chính hiệu, mỗi món gốm đều in dấu chìm Thành Lễ ở đáy. Sản phẩm gốm Thành Lễ sản xuất vừa có chất lượng vừa có hình thức đẹp phù hợp với thị hiếu khách hàng, nhất là khách hàng châu Âu. Gốm Thành Lễ chiếm lĩnh các thị trường Pháp, Mỹ, Tây Đức, Bỉ, Hồng Kông, Úc,… và một số nước ở châu Phi. Sản phẩm của Thành Lễ. được đem đi triển lãm ở các hội chợ châu Âu, châu Á và đã được tặng thưởng nhiều huy chương.Theo một số tài liệu, thì xí nghiệp Thành Lễ mời gọi hàng chục nghệ nhân từ Biên Hòa sang trả lương rất cao 3,600đ/tháng, trong khi đó 1 lượng vàng lúc đó chỉ có 2,800đ. Đi tìm hiểu thực tế,theo một số nghệ nhân Biên Hòa ngày trước làm cho Thành Lễ hiện nay còn sống, thì lương khi xưaông Thành Lễ trả có 3 bậc: bậc I là 2,500đ, bậc II là 2,200đ và bậc III là 1,800đ. Còn với mức lương 3,600đ sẽ trả cho những người thợ cả và những nghệ nhân gốm xuất sắc. Và trong quá trình làm cho Thành Lễ lương không thay đổi, nghĩa là lương không tăng. Lương Thành Lễ lúc đó khá hơn lương công chức một chút. Có lẽ nghệ nhân Biên Hòa qua đầu quân cho Thành Lễ không hẳn vì mức lương cao, mà nhiều khi là vì lúc đó xí nghiệp gốm Thành Lễ mới mở thu hút họ, đồng thời HTX Mỹ nghệ Biên Hòa đã không còn thịnh vượng như xưa.Trong quá trình làm cho Thành Lễ những nghệ nhân gốm Biên Hòa đã trực tiếp hoặc gián tiếp truyền dạy kỹ thuật gốm (nắn, xoay, rót, làm mẫu, chấm men, nung,…) cho lớp thợ học nghề địa phương. Vài bốn năm sau, khi thợ Bình Dương nắm được kỹ thuật thì số thợ gốm Biên Hòa lại khăn gói về xứ làm ăn. Thời gian làm tại xí nghiệp Thành Lễ không dài,từ năm 1958 đến khoảng năm 1968, nhưng nghệ nhân gốm Biên Hòa đã để lại dấn ấn của mình trên những sản phẩm gốm Thành Lễ, bên cạnh một dòng tranh sơn mài nổi tiếng của Thành Lễ.

Ngày nay cũng có nhiều người quan tâm sưu tầm những món gốm Thành Lễ ngày trước, có đôi lần họ bị nhầm lẫn với gốm Biên Hòa. Cũng dễ hiểu vì chúng được làm ra bởi những nghệ nhân và kỹ thuật sản xuất gốm từ Biên Hòa. Nhưng cũng có thể xem đó là một hướng đi khác của gốm Biên Hòa, một phần nào đó giúp gốm Biên Hòa lan tỏa khắp miền Nam